Jadwiga – tytulatura, pieczęcie i herby

Tytulatura

Królewna węgierska i polska Jadwiga była określana w dokumentach jako Hedvigis filia regis Ungarie et Polonie. Po ostatecznym desygnowaniu Jadwigi przez Elżbietę Bośniaczkę na władczynię Polski królewnie przysługiwał tytuł heres Polonie (dziedziczka Polski)[14][15].

Po koronacji pełna tytulatura Jadwigi brzmiała: Hedvigis Dei gracia regina Polonie, necnon terrarum Cracovie, Sandomirie, Siradie, Lancicie, Cuiavie, Pomoranieque domina et heres (Jadwiga z Bożej łaski królowa Polski, a także pani i dziedziczka ziem krakowskiej, sandomierskiej, sieradzkiej, łęczyckiej, kujawskiej i pomorskiej), a w wersji skróconej serenissima princeps domina Hedwiga regina Polonie lub Hedwigis regina Polonie. Po zawarciu małżeństwa z Władysławem Jagiełłą do tytulatury polskiej Jadwigi dodawano tytulaturę litewską i ruską po mężu: Hedvigis regina Polonie, princepsque Lithuanie suprema et heres Russie (królowa Polski oraz najwyższa księżna Litwy i dziedziczka Rusi). W okresie od maja 1395 r. (śmierć siostry Marii, królowej Węgier) do lipca 1397 r. (zawarcie porozumienia ze szwagrem Zygmuntem Luksemburskim na zjeździe spiskim) Jadwiga używała ponadto tytułu heres Ungarie (dziedziczka Węgier)[16].

Sfragistyka

Pieczęć majestatyczna królowej Jadwigi z tytulaturą hedwigis dei gracia regina polo[...]

Pieczęć herbowa królowej Jadwigi z tytulaturą hedwigis dei gra[...] Regina Polonie

Kilka pieczęci królowej Jadwigi znanych jest z oryginałów oraz XIX-wiecznych odlewów i odrysów. Wiadomo, że pieczęć majestatyczną królowej odciskano w wosku bezbarwnym, a pieczęć herbową w wosku czerwonym[17].

Na pieczęci majestatycznej, przywieszonej m.in. do dokumentu z 1386, wyobrażono smukłą postać Jadwigi z insygniami władzy, siedzącej na gotyckim, okazałym tronie otoczonym tarczami herbowymi. Odrys pieczęci posłużył Janowi Matejce do stworzenia wizerunku Jadwigi na majestacie[18].

Na innej pieczęci Jadwigi, przywieszonej do dokumentu z 1387, umieszczono polskiego Orła zwróconego głową, zgodnie z zasadą kurtuazji herbowej, w stronę tarczy węgierskiej linii Andegawenów. Ukazany na pieczęci anioł-tarczownik (tenant – trzymacz tarczy) jest jednym z pierwszych przykładów zastosowania tego schematu ikonograficznego w sfragistyce polskiej[19]. Na małej pieczęci Jadwigi, przywieszonej do dokumentu z 1397, wyobrażono herb węgierskich Andegawenów z klejnotem w formie głowy strusia między dwoma piórami[20].

Legendy pieczęci są częściowo zatarte, jednak mimo ubytków czytelna jest tytulatura Jadwigi: Hedwigis dei gracia regina Polonie[21].

Życiorys

Królewna Jadwiga

Data i miejsce urodzenia

Jadwiga z wizerunków królów polskich autorstwa Aleksandra Lessera z XIX w.

W zgodnej opinii źródeł węgierskich i polskich Jadwiga była ostatnim dzieckiem ze związku Ludwika Węgierskiego i Elżbiety Bośniaczki[22]. Data urodzin przyszłej królowej nie została odnotowana w źródłach i może być ustalona jedynie na podstawie danych pośrednich. Dawniejsza historiografia za datę narodzin Jadwigi uznawała rok 1371, opierając się na błędnym przekazie Jana Długosza[23]. W XX w. historycy ustalili, że w roku 1371 przyszła na świat starsza siostra Jadwigi Maria Andegaweńska, a ostatnie dziecko Ludwika Węgierskiego i Elżbiety Bośniaczki urodziło się pod koniec roku 1373 albo na początku roku 1374[24][25].

Jan Dąbrowski jako pierwszy zwrócił uwagę na źródła z epoki, z których można wywnioskować, że Jadwiga urodziła się po 3 października 1373 r. (dokument Ludwika Węgierskiego mówiący o dwóch córkach króla i dziecku, które się dopiero narodzi), a przed 17 kwietnia 1374 (instrukcja poselska wymieniająca imiennie trzy córki króla, w tym Jadwigę). Przyjął ponadto, że najbardziej prawdopodobny czas narodzin Jadwigi to pierwsze tygodnie roku 1374[26]. Anna Misiąg-Bocheńska za najpóźniejszą możliwą datę narodzin Jadwigi przyjęła dzień 18 lutego 1374, ponieważ z zapiski w Kalendarzu katedralnym krakowskim wynika, że 18 lutego 1386 Jadwiga była już in annis maturitatis, tj. musiała mieć w tym dniu ukończone 12 lat[27].

Większość współczesnych badaczy przyjmuje, że Jadwiga urodziła się albo w dniu 18 lutego 1374[28], albo kilka dni wcześniej[29], np. 15 lutego[22] lub najwcześniej 11 lutego[30].

Prawdopodobnym miejscem narodzin królowej Jadwigi był zamek wyszehradzki[31] lub zamek budziński[32].

Imię (imiona)

Królewna Jadwiga otrzymała imię chrzestne na cześć księżnej wrocławskiej Jadwigi Śląskiej, kanonizowanej w 1267, której kult wówczas się rozwijał, lub po księżnej kaliskiej i królowej Polski Jadwidze, żonie Władysława Łokietka, swej prababce[33]. W dokumentach z epoki imię Jadwigi zapisywano jako Adviga, Hedviga (Heduiga), Hedvigis (Hedwigis, Heduigis), Hedwig[34][35].

Być może Jadwiga Andegaweńska nosiła również drugie, słowiańskie imię Draga, pod którym występuje w zadarskiej kronice Pawła Pavlovicia. Pierwsze, chrzestne imię Jadwiga mogła otrzymać zgodnie z życzeniem babki Elżbiety Łokietkówny, a drugie nadałaby jej matka[36].

Wczesne dzieciństwo

Jadwigę od dzieciństwa przygotowywano do pełnienia roli królowej poprzez wykształcenie. Pobyt w środowisku kulturalnym dworu w Budzie sprawił, że Jadwiga posiadła umiejętność czytania, znajomość języków obcych, zamiłowanie do lektury, muzyki, sztuki i nauki[37].

15 czerwca 1378 została zaręczona z ośmioletnim Wilhelmem z dynastii Habsburgów. Odbyła się nawet ceremonia zaręczyn mających charakter formalnego ślubu pomiędzy dziećmi (sponsalia de futuro). Nie był to jednak kontrakt nierozerwalny. Podpisano zobowiązanie, że strona, która zerwałaby zaręczyny, wypłaci drugiej stronie 200 000 florenów w złocie[c].

Królowa Jadwiga

Objęcie tronu i koronacja

Na zjeździe rycerstwa w Radomsku 25 listopada 1382, postanowiono obrać jedną z córek zmarłego króla Ludwika Węgierskiego, na króla Polski. Uchwalono wówczas[38]:

Quote-alpha.png

Ściśle dochować hołdu wierności złożonego córkom nieboszczyka króla, byleby którakolwiek z nich razem ze swoim małżonkiem – oboje koronowani na króla i królową Polski – w Polsce przemieszkiwale stale.

W odpowiedzi na tę uchwałę wdowa po królu, Elżbieta Bośniaczka, przysłała na zwołany 26 lutego 1383 zjazd w Sieradzu uroczyste oświadczenie z przyrzeczeniem przysłania młodszej córki Jadwigi, celem dokonania aktu koronacji[39].

Jesienią, 13 października 1384 przybyła Jadwiga z Węgier do Polski, na Wawel[40]. 16 października tegoż roku w Krakowie została koronowana przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Bodzantę na króla Polski. Wobec jej małoletności ster rządów w państwie dzierżyli możnowładcy małopolscy, pozostający w kontakcie z jej matką Elżbietą Bośniaczką, jednakże nie powołano regenta, ponieważ, jak pisze Jan Długosz:

Quote-alpha.png

Wszystko co mówiła lub czyniła znamionowało sędziwego wieku powagę.

Sprawa małżeństwa z Wilhelmem Habsburgiem

Kandydaturę Wilhelma Habsburga na męża Jadwigi usilnie popierał Władysław Opolczyk, który nawet opanował 24 sierpnia 1385 zamek wawelski, przygotowując dopełnienie ceremonii małżeństwa.

Panowie krakowscy mieli jednak wobec niej zupełnie inne plany, chcąc związać Polskę z Litwą, ofiarowali polską koronę wielkiemu księciu litewskiemu Jagielle, który miał przyjąć chrzest wraz ze swoim państwem (unia w Krewie 14 sierpnia 1385). Kasztelan krakowski Dobiesław Kurozwęcki przepędził austriackiego pretendenta z zamku. Jan Długosz utrzymuje, że zrozpaczona młodziutka królowa, próbowała wówczas wyrąbać toporem bramę wawelską, by uciec z miłością swojego życia na Śląsk (powstrzymać miał ją podskarbi wielki koronny Dymitr z Goraja), jednakże harmonijny związek, jaki stworzyła z Jagiełłą, świadczy o innej motywacji jej postępowania niż uczucie do Habsburga.

Małżeństwo z Władysławem Jagiełłą

Polska i Litwa w latach 1386–1434

11 stycznia 1386 w Wołkowysku panowie polscy oznajmili Jagielle, że Jadwiga zgodziła się zostać jego żoną. Królowa odwołała publicznie swoje sponsalia z Wilhelmem. Jagiełło przybył do Krakowa, gdzie 15 lutego 1386 przyjął chrzest. 18 lutego tegoż roku Jadwiga i Jagiełło uroczyście zawarli związek małżeński w katedrze na Wawelu. Dwa tygodnie później, 4 marca w katedrze wawelskiej odbyła się uroczysta koronacja przez abp. Bodzantę oraz obecnego legata papieskiego Maffiolusa de Lampregnano, jej męża Władysława Jagiełły na króla Polski[41].

Historycy wielokrotnie spekulowali na temat relacji pomiędzy Jadwigą i jej mężem, Władysławem II Jagiełłą. Dominuje przekonanie, iż Jadwiga była w tym politycznym związku nieszczęśliwa, ze względu na różnicę wieku, wychowania, kultury itd. Według odmiennej koncepcji zaprezentowanej ostatnio Jagiełło był dla Jadwigi raczej postacią ojcowską, a ich współżycie mogło mieć stosunkowo harmonijny charakter[42].

Działalność polityczna

Na wiosnę 1387 Jadwiga stanęła na czele wyprawy rycerstwa polskiego, której celem była rewindykacja zajętej przez Węgrów Rusi Czerwonej. 8 marca 1387 potwierdziła przywileje dla Lwowa, gwarantując mu prawo składu. Tam też 26 września 1387 złożył jej hołd lenny hospodar mołdawski Piotr I. W 1397 w Inowrocławiu odbyła zjazd z wielkim mistrzem krzyżackim Konradem von Jungingenem w celu wynegocjowania powrotu do korony ziemi dobrzyńskiej.

Działalność kulturalna i fundacje kościelne

Na swoim dworze skupiła elitę intelektualną Polski (Piotr Wysz, Mateusz z Krakowa, Hieronim z Pragi). Zleciła pierwsze w naszej historii tłumaczenie Księgi Psalmów na język polski (zachował się po dziś dzień egzemplarz tego dzieła znany jako Psałterz floriański).

Fundowała wiele nowych kościołów oraz uposażała już istniejące klasztory. Opiekowała się szpitalami. W 1397 założyła bursę dla polskich i litewskich studentów przy Uniwersytecie Karola w Pradze. W tym też roku uzyskała zgodę papieża na utworzenie fakultetu teologii na Akademii Krakowskiej.

Śmierć i pochówek

22 czerwca 1399 urodziła córkę Elżbietę Bonifację, która zmarła 13 lipca 1399 roku. Jadwiga zmarła cztery dni później prawdopodobnie na gorączkę połogową[43]. W testamencie zapisała swój majątek Akademii Krakowskiej. Kiedy w styczniu 1887 otworzono jej grobowiec[44], znajdujący się w Katedrze Wawelskiej, stwierdzono, że klejnoty grobowe wykonane były ze skóry i drewna.

Grób powszechnie czczonej królowej nie znalazł oprawy godnej jej wyjątkowej pozycji i zasług. Być może w oczekiwaniu na rychłą kanonizację Jadwigi Andegaweńskiej odwlekano budowę bardziej okazałego grobowca. Przez ponad 200 lat skromna płyta lub tumba nad pochówkiem królowej znajdowała się po północnej stronie prezbiterium, obok wielkiego ołtarza katedry[45]. Według XVI-wiecznych źródeł napis na grobie Jadwigi Andegaweńskiej brzmiał: Sidus Polonorum, hic iacet Hedvigis eorum Regina (Gwiazda Polaków, tu spoczywa Jadwiga ich Królowa)[46][47].

Pierwotny nagrobek Jadwigi Andegaweńskiej w Katedrze na Wawelu (obecnie pusty)

Pierwotna, być może wapienna płyta grobowca Jadwigi została zniszczona podczas przebudowy prezbiterium katedry w 1 poł. XVII w. Wówczas to nieoznaczone miejsce pochówku królowej zniknęło pod nową posadzką. W 1634 r. wykonaną z czarnego marmuru płytę komemoratywną z nową inskrypcją, fundacji biskupa Piotra Gembickiego, umieszczono po lewej stronie wielkiego ołtarza, na występie podwyższenia posadzki[48].

W Rocznikach Jana Długosza zanotowany został też anonimowy łaciński wiersz Sidus Polonorum iacet hic Hedvigis eorum, poświęcony zmarłej Jadwidze[49].

Eksploracja grobu

Królowa Jadwiga została pochowana w Katedrze Wawelskiej. Jej sarkofag kilkakrotnie otwierano. Po raz pierwszy zrobiono to w XVII w., przy okazji przebudowy katedry.

W 1887 naukowcy w obecności Jana Matejki, który przygotowywał portrety polskich władców, otworzyli grobowiec powtórnie. Napisano wówczas sprawozdanie – skromna trumna zawierała kompletny szkielet i królewski płaszcz. Malarz wykonał szkic czaszki, po czym szczątki królowej umieszczono w miedzianej trumnie, a tę z kolei w większej, dębowej. Następnie grób ponownie zamurowano.

W 1949 naukowcy przeprowadzili badania na szczątkach w celu ustalenia wyglądu królowej. Stwierdzono, że monarchini prawdopodobnie została pochowana razem ze zmarłą trzy tygodnie po narodzinach córeczką, której szkielet się nie zachował, ponieważ kości noworodka nie były dostatecznie ukształtowane. Sarkofag ozdobiono nagrobkiem z 1902 r., wykonanym przez Antoniego Madeyskiego (fundacja Karola Lanckorońskiego). Odbyły się uroczystości pogrzebowe. W 1976, z uwagi na rozwój medycyny sądowej, postanowiono przeprowadzić kolejne badania[50]. Ustalono, że Jadwiga Andegaweńska była kobietą silnej budowy i bardzo wysoką (177–180 cm)[d]. Nie wykryto zmian patologicznych kośćca, jednak zwrócono uwagę na szczególnie wąską i wysoką miednicę, której budowa mogła spowodować komplikacje przy porodzie. Wiek monarchini w chwili zgonu, oceniony na podstawie badań anatomicznych, był wyższy od metrykalnego o kilka lat (28–30 lat)[e].

W 1987 relikwie królowej Jadwigi umieszczono w północno-wschodniej części Katedry – w mensie ołtarza z czarnym krucyfiksem, z którego według legendy przemówił do bardzo młodej wówczas dziewczyny Chrystus, doradzając jej ślub z Jagiełłą. Neogotycki nagrobek pozostał pusty[51]. W zbiorach muzealnych Ośrodka Dokumentacji i Studium Pontyfikatu Jana Pawła II w Rzymie przechowywany jest osobisty, papieski relikwiarz świętej Jadwigi królowej

Życie duchowe

Według zapisów kronikarzy Święta Jadwiga uprawiała surowe umartwienia. Jej kierownikiem duchowym był krakowski dominikanin Henryk Bitterfeld, autor traktatu o Komunii świętej i traktatu ascetyczno-mistycznego napisanego specjalnie dla Jadwigi. W swym życiu harmonijnie łączyła kontemplację z działalnością praktyczną, co wyraziła również w nawiązującym do Ewangelii symbolu dwóch przeplatających się liter MM (Maria i Marta), który poleciła umieścić na ścianach swej komnaty, a chcąc, by chwała Boża nieustannie rozbrzmiewała w katedrze wawelskiej założyła i zapewniła utrzymanie Kolegium Psałterzystów, którzy dzień i noc śpiewali psalmy przed Najświętszym Sakramentem. Ufundowała również i częściowo własnoręcznie wyhaftowała racjonał – drogocenną szatę liturgiczną dla biskupów krakowskich, zachowaną po dziś dzień, używaną podczas największych uroczystości.

Jadwiga uprawiała działalność charytatywną – ufundowała szpital w Bieczu, uposażyła szpitale w Sandomierzu i Sączu oraz otoczyła opieką liczne inne szpitale miejskie i klasztorne, w tym szpital św. Jadwigi Śląskiej w Krakowie na Stradomiu. Wykazywała wrażliwość nie tylko na biedę materialną, ale stawała również w obronie ludzkiej godności: do króla Władysława Jagiełły, kompensującego pieniędzmi krzywdę chłopów miała powiedzieć: „A któż im łzy powróci?”.

Beatyfikacja i kanonizacja

Pierwsze próby wyniesienia jej na ołtarze podjął w 1426 arcybiskup gnieźnieński Wojciech Jastrzębiec, ale rozpoczęty proces kanoniczny w wyniku wielu przeszkód natury politycznej nie zakończył się powodzeniem[52]. Następnie z tą propozycją wystąpił w 1949 arcybiskup krakowski Adam Stefan Sapieha, który rozpoczął proces informacyjny na szczeblu diecezjalnym[53]. Zebrany materiał w 1950 przesłano do Rzymu[53]. Po zapoznaniu się z tą dokumentacją Stolica Apostolska nie wyraziła jednak zgody na rozpoczęcie formalnej procedury jej beatyfikacji[53]. Następnie w 1974 arcybiskup krakowski Karol Wojtyła, późniejszy papież i święty, wydał orzeczenie o istnieniu publicznego kultu oddawanego „od niepamiętnych czasów”, co pozwoliło jego następcy, kard. Franciszkowi Macharskiemu w 1979 zwrócić się z prośbą do Stolicy Apostolskiej o zatwierdzenie tegoż kultu[53], do której dołączono obszerną dokumentację liczącą ponad 350 stron[52].

31 maja 1979, na dwa dni przed I pielgrzymką do Polski, św. Jan Paweł II, beatyfikował ją poprzez zatwierdzenie jej publicznego kultu w archidiecezji krakowskiej[54] i 8 czerwca 1979 na zamknięcie synodu archidiecezji krakowskiej odprawił uroczystą mszę świętą ku jej czci[52].

Po przeprowadzonym procesie kanonizacyjnym na szczeblu diecezjalnym, 18 lutego 1994 Stolica Apostolska wydała dekret o jego ważności, po czym postulator procesu w 1996 wydał tzw. Positio wymagane w dalszej procedurze kanonizacyjnej[54]. 17 grudnia 1996 Kongregacja Spraw Kanonizacyjnych ogłosiła dekret o heroiczności jej cnót, a 8 kwietnia 1997[54] ta sama kongregacja ogłosiła dekret stwierdzający cudowny charakter uzdrowienia Anny Romiszewskiej w 1950 za przyczyną błogosławionej królowej Jadwigi[53].

Uroczystej kanonizacji dokonał papież św. Jan Paweł II, 8 czerwca 1997 podczas mszy świętej sprawowanej na krakowskich błoniach, w obecności ponad miliona ludzi[52]. Wspomnienie liturgiczne przeniesiono wówczas z pierwotnego terminu (17 lipca, dies natalis) na dzień 8 czerwca[52]. Była to pierwsza w dziejach kanonizacja na ziemi polskiej[52]. W homilii papież powiedział m.in.[55]:

Przypisy

1.         

·  Jerzy Ochmański, Jadwiga Krzyżaniakowa: Władysław II Jagiełło. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990, s. 107. ISBN 83-04-03317-8.

·  ·  Jadwiga Krzyżaniakowa. Jadwiga – królowa Polski 1384-1399. „Lithuania”. 2(11)-3(12), s. 13, 1994. ISSN 0867-6445.

·  ·  Historia Polski. T. 1. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2007, s. 320. ISBN 978-84-9819-808-9.

·  ·  Jadwiga. T. 12. Rzeczpospolita, 2007, s. 9, seria: Władcy Polski cykl dodatków „Rzeczpospolitej”.

·  ·  Mariusz Trąba, Lech Bielski: Poczet królów i książąt polskich. Wyd. 2. Bielsko-Biała: Wydawnictwo PARK Sp. z o.o., 2005, s. 285. ISBN 83-7266-284-3.

·  ·  Wyrozumski 1997 ↓, s. 83–84.

·  ·  Stanisław Andrzej Sroka: Genealogia Andegawenów węgierskich. Kraków: Towarzystwo Naukowe Societas Vistulana, 1999, s. 54–55. ISBN 83-909094-1-3.

·  ·  Andegawenowie [w:] Poczet władców Polski, Kraków: Wydawnictwo Ryszard Kluszczyński, s. 217, ISBN 83-88080-80-6.

·  ·  Słownik polskich postaci historycznych, „GREG”, Kraków 2006, s. 89, ISBN 978-83-7327-613-0.

·  ·  Jerzy Besala, Małżeństwa królewskie. Jagiellonowie., Warszawa: Bellona, s. 7, ISBN 978-83-11-12877-4.

·  ·  Królowa Jadwiga Andegaweńska, gazetapl [dostęp 2015-12-29] [zarchiwizowane z adresu 2016-11-06] (pol.).

·  ·  Jadwiga Andegaweńska – święta polska królowa, histmag.org [dostęp 2015-12-29].

·  ·  Małgorzata Duczmal: Jagiellonowie. Leksykon biograficzny. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1990, s. 306. ISBN 83-08-02577-3.

·  ·  Nikodem 2009 ↓, s. 98.

·  ·  Wyrozumski 1997 ↓, s. 84.

·  ·  Wyrozumski 1997 ↓, s. 92; Nikodem 2009 ↓, s. 221, 292, 300–301, 305. W dokumentach Jadwiga Andegaweńska nie była nazywana królem (rex), ale – zgodnie ze swoją płcią – królową (regina), chociaż została koronowana na króla Polski.

·  ·  M. Gumowski, Pieczęcie królów polskich, Kraków 1909, nr 6, 8-10; S. K. Kuczyński, Pieczęcie książąt mazowieckich, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978, s. 91–92 – Pieczęcią majestatyczną uwierzytelniano zwykle dokumenty o charakterze wieczystym, natomiast pieczęcią średnią albo sygnetową (zwykle herbową) inne dokumenty i korespondencję.

·  ·  H. Widacka, Lilia Wawelu.

·  ·  T. Żebrawski, O pieczęciach dawnej Polski i Litwy, Kraków 1865, s. 42; F. Piekosiński, Pieczęcie polskie wieków średnich, „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne”, t. XVII, 1935, nr 580; S. K. Kuczyński, Pieczęcie książąt mazowieckich, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978, s. 172.

·  ·  T. Żebrawski, O pieczęciach dawnej Polski i Litwy, Kraków 1865, s. 41.

·  ·  M. Gumowski, Pieczęcie królów polskich, Kraków 1919, nr 6, 8-10.

·  ·  Z. Wdowiszewski, Genealogia Jagiellonów i Domu Wazów w Polsce, Kraków 2005, s. 63.

·  ·  Nikodem 2009 ↓, s. 79 W Annales Długosz podał wiele nieprawdziwych informacji o Jadwidze i Jagielle – opinia o wartości przekazu Długosza m.in. w Nikodem 2009 ↓, s. 132–133:.

·  ·  E. Rudzki, Polskie królowe. Żony Piastów i Jagiellonów, wyd. II, Warszawa 1990, s. 63 Wyrozumski 1997 ↓, s. 73;.

·  ·  Nikodem 2009 ↓, s. 79–80.

·  ·  J. Dąbrowski, Królowa Jadwiga, „Przegląd Powszechny”, R. 50, 1933, t. 200, s. 201–220. Taką ostrożną datację podtrzymuje np. Jerzy Wyrozumski – Wyrozumski 1997 ↓, s. 67.

·  ·  A. Misiąg-Bocheńska, Dwie daty z życia królowej Jadwigi, „Polonia Sacra”, t. 3, 1949 s. 267–275.

·